Tegenwoordig is het gebruik van een koffiefilter bij het zetten van koffie volledig ingeburgerd, tenminste in de westerse wereld. Voor zover het niet alweer is achterhaald dan, dit ogenschijnlijk simpele product dat toch nog maar een dikke eeuw bestaat. Ondenkbaar voor ons is ook het feit dat uitvindster Melitta Bentz-Liebscher en haar gezinsleden een groot doorzettingsvermogen aan de dag moesten leggen om het door haar bedachte koffiefilter op de markt te krijgen en te houden. En dat terwijl veel mensen een grote hekel hadden aan die drab onderin hun kopje. Uiteindelijk zou echter blijken dat ze niet alleen het drinkgenot en de smaak, maar ook de volksgezondheid een grote dienst heeft bewezen.

Koffiedrinken zonder filter

Tot na de eeuwwisseling 1900 werd koffie nog gezet zonder filter, zoals dat nu nog wel gebeurd bij traditionele manieren van koffiezetten in Turkije en enkele andere landen. Al is de methode die mensen hiertoe gebruiken niet overal hetzelfde.

In het Europa van de 18de en 19de eeuw werden de koffiebonen meestal eerst handgemalen. Vervolgens werd de koffie in een kop of pot gedaan, waarna er heet water op werd gegoten. Dan moest men even wachten totdat de koffie was bezonken voordat deze drinkbaar was. Dat bezinksel is wat we kennen als koffiedik of koffiedrab. 

Met uitzondering van waarzegsters die graag de toekomst mochten voorspellen aan de hand van het koffiedik, waren mensen niet bepaald gesteld iedereen op deze drab in hun kopje troost

Melitta's eerste filter

Amalie Auguste Melitta Bentz-Liebscher (1873-1950), huisvrouw te Dresden, behoorde tot diegenen die niet veel ophadden met koffiedik. Ergens in 1907 of begin 1908 besloot ze er iets aan te doen. Tijdens een zondagse Kaffeeklatsch met haar vriendinnen toonde ze hen een soort zeefje waarmee ze de drab uit haar kopje kon houden. Het is onduidelijk of ze dit filter al op voorhand had bedacht of het tijdens het koffiekransje maakte. Bronnen spreken elkaar hierover tegen. 

In ieder geval nam ze een conservenblikje en prikte daar gaatjes in. De bodem belegde ze met een stuk vloeipapier van haar kinderen. Hier goot ze de koffie op. Omdat vloeipapier toch nog vrij dik is, ging de drank er maar traag doorheen. Niettemin waren Melitta en haar vriendinnen enthousiast over de koffie die het opleverde.

Uitwerking van het ontwerp

Na het koffiekransje besloten Melitta en haar echtgenoot Hugo Bentz om het idee van een filter nader uit te werken. Samen gingen ze op zoek naar beter geschikt papier. Ze kozen zogeheten filtreerpapier, een semi-doorlatende papiersoort die ook in de chemie wordt gebruikt.

Vervolgens ontwierp Melitta samen met een tinnegieter een speciaal kannetje van messing dat als filterhouder kon dienen. Dit was 13 cm hoog en had een gewelfde bodem met schuin gerichte doorloopgaten zoals in het octrooi kwam te staan. Een heel ander filter dus nog dan wij kennen.

Een patent voor een vrouw

Op 8 juli 1908 kreeg Melitta Bentz-Liebscher het patent op het koffiefilter toegewezen. Daarmee was haar naam een van de weinige vrouwennamen die destijds door een octrooibureau is ingeschreven, zeker in Europa. Voor zover er al vrouwelijke uitvinders waren, kwamen die meestal uit de Verenigde Staten.

Het koffiefilter op de markt gebracht

In december 1908 begon het echtpaar Bentz een eigen bedrijfje in een achterkamertje van hun huis met een kapitaal van welgeteld 73 pfennig. Zuinigheid was dus gevraagd. Gelukkig was Hugo afdelingschef in een warenhuis geweest en wist hij dus wel iets van het verkopen van producten. 

Gedurende de eerstvolgende jaren was het niettemin bijzonder hard werken geblazen. Dat kwam omdat er best veel vraag was naar het filter, maar de familie Bentz de meeste werkzaamheden toch zelf moest uitvoeren om de zaken lonend te houden. Iets dat vaak maar ternauwernood lukte. En dat terwijl Duitsland zo'n koffie gekke natie was.

Het werd normaal in huize Bentz om niet meer dan vijf uur te slapen. De rest van de tijd werden er bestellingen verzendklaar gemaakt, de boekhouding gedaan of de correspondentie afgehandeld. Ondertussen moest Melitta ook nog in haar eentje het huishouden doen, want hulp kon ze niet betalen. Hugo, die zijn baan had opgezegd, trok er regelmatig op uit om de bestellingen te bezorgen of ergens demonstraties te geven. Ook de zonen Bentz hielpen zodra ze daar oud genoeg voor waren mee met de verschillende voorkomende werkzaamheden.

Succes

Het doorzettingsvermogen van het gezin Bentz werd echter beloond. Aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog was het bedrijf aardig gegroeid. Er kwam een grotere werkplaats, er kwamen machines en er werden vijftien medewerkers aangenomen. Het koffiefilter begon naam te maken in Duitsland en ook een beetje daarbuiten.

In de jaren na de Eerste Wereldoorlog zou het op en af gaan met het bedrijf, maar uiteindelijk zouden Melitta Bentz-Liebscher en de haren steeds weer zegevieren (zie kader onderaan het artikel).

Tegenwoordig is Melitta een multinational die wereldwijd allerlei koffieproducten verkoopt. Op het gebied van koffiefilters en filterzakjes zijn ze nog steeds marktleider en is het ook nog steeds het meest innovatieve bedrijf op dit gebied. Onlangs hebben ze nog een milieuvriendelijk koffiefilterzakje van bamboe op de markt gebracht. 

Intermezzo

Een zegen voor de volksgezondheid

In 1991 bleek uit een onderzoek dat koffiedik niet alleen hinderlijk is, maar ook ongezond. Het bevat namelijk kwalijke vetzuren en een cholesterol verhogende stof. Deze worden door het koffiefilter echter uit de koffie gezeefd. Melitta Bentz wist dit in principe niet, maar je kunt je afvragen of ze het niet heeft aangevoeld: dat de vieze drab inderdaad vieze drab was...

In ieder geval heeft ze bewezen dat het wél mogelijk is om een drank tegelijkertijd lekkerder én gezonder te maken.