De eerste wolkenkrabbers

Geschiedenis van een bouwkundig mirakel

Wolkenkrabbers zijn ook in onze dagen bijzondere gebouwen. Ze bestaan al meer dan een eeuw, maar we zijn nooit echt aan ze gewend geraakt. Nog dagelijks kijken duizenden toeristen en andere voorbijgangers verwonderd op naar deze imposante gebouwen. Sommige mensen kunnen de aanblik ervan zelfs niet verdragen en worden duizelig. Ook de eerste generatie wolkenkrabbers zoals het Woolworth Building of het Flatiron in New York, beiden fraai gedecoreerd maar natuurlijk minder hoog dan recente exemplaren in Azië, hebben hun glans nog niet verloren. Dat neemt niet weg dat de wolkenkrabber is ontstaan uit noodzaak en dat er meerdere bouwkundige vernieuwingen nodig waren om ze mogelijk te maken.


 

Colin Campbell Cooper - Hudson River Waterfront, New York City. Tussen 1913 en 1921. Met links het Woolworth Building en rechts het Singer Building.

 

Wat is een wolkenkrabber?

Wanneer is een gebouw een wolkenkrabber? Daarover zijn de meningen verdeeld. In veel opzichten is het ook aan tijd en plaats gebonden of men kan spreken van een wolkenkrabber of niet. Vaak houdt men de regel aan dat wanneer een gebouw dominant is in de skyline van een stad het als wolkenkrabber aangemerkt kan worden. Vandaar dat wolkenkrabbers in Nederland en België een stuk lager zullen zijn dan in Amerikaanse of Aziatische metropolen.

Een andere regel is dat een wolkenkrabber minstens 100 meter hoog dient te zijn. Tegenwoordig is 100 meter niet meer zo indrukwekkend. In Dubai staat inmiddels een toren van 828 meter en het eerste gebouw van een kilometer hoog schijnt al op de tekentafel te leggen. Voor vroegere periodes kan men deze maatstaf echter nog steeds aanhouden. Ter vergelijking: de Utrechtse Domtoren is 112 meter hoog.

 

Waarom wolkenkrabbers?

De redenen waarom mensen wolkenkrabbers zijn gaan bouwen zijn simpel: grondgebrek en geldbesparing. In Noord-Amerikaanse steden als Chicago en New York groeide de behoefte aan woon- en met name kantoorruimte in de binnensteden zo sterk dat de grondprijzen extreme vormen aannamen. Daardoor werd bouwen in de hoogte financieel aantrekkelijk, zelfs als daarvoor dure bouwkundige maatregelen moesten worden genomen. En duur zou het toch worden, want er waren verschillende vernieuwingen nodig om de bouw van zulke hoge gebouwen mogelijk te maken.

In 1908 werd in New York echter het Singer Building geopend; 186,5 meter hoog en met 47 verdiepingen. Door veel mensen wordt dit door architect Ernest Flagg (1857-1947) ontworpen gebouw gezien als de allereerste echte wolkenkrabber. In ieder geval haalde dit gebouw de 100 meter ruimschoots.

 

Moses King - Singer Building New York City. 1908. In de loop van 1908 en 1909 was dit het hoogste gebouw ter wereld. In 1968 is het weer afgebroken, dus helaas is het niet meer te bezoeken. 

 

De constructie: gewapend beton

Na de eeuwwisseling kreeg de bouwwereld te maken met het nieuwe fenomeen gewapend beton. Dat is een combinatie van beton en wapeningsstaal, oftewel stalen staven die de trekkrachten opnemen.

Beton is een materiaal dat grote drukkrachten kan weerstaan, maar meer moeite heeft met de zogenaamde trekkrachten.  Deze ontstaan als een betonnen balk op twee steunpunten rust, maar dan langzaam gaat doorbuigen. Door de korrelige structuur gaat beton scheuren als er teveel trekkrachten op inwerken. Staal weet deze krachten juist extra goed op te vangen. Een combinatie van staal en beton kan de druk daarom van alle mogelijke kanten weerstaan.

In 1903 bouwde de Franse architect Auguste Perret (1874 - 1954) aan de Rue Benjamin Franklin 25 te Parijs het allereerste huis van gewapend beton. Dit huis had (en heeft nog steeds) tevens Art Nouveau decoraties en was daarmee dus in elk opzicht een modern gebouw.

Het grote voordeel van een constructie van gewapend beton is dat er geen verticale druk wordt uitgeoefend op muren en draagwanden, maar dat er nog maar enkele steunpunten nodig zijn. Daardoor werd het bovendien mogelijk om de ruimte in een gebouw op iedere verdieping anders in te delen. Hierdoor kon men gebouwen multifunctioneel gaan inrichten.

 

Georges Garen - Paviljoen met Eiffeltoren op de Wereldtentoonstelling van 1889. 1889. De Eiffeltoren (300 meter opgetrokken uit staal) was zeker voor Franse architecten en constructeurs die graag hoger wilden bouwen een constant aanwezige bron van inspiratie.

 

Funderingen en pompen

Ook met de nieuwe constructiemogelijkheden kon men echter niet zomaar boven de zestien verdiepingen bouwen. Dat konden de funderingen namelijk niet aan. Deze moesten worden verstevigd om het extra gewicht te kunnen dragen. Dat loste men op door verstevigende dammen aan de stenen ondergrond te verankeren.

Bouwwerkzaamheden daartoe vonden echter onder grondwaterniveau plaats, wat betekende dat er ook speciale pompen moesten worden ontworpen om het water daar weg te kunnen pompen. 

 

Elektrische lift

Liften moesten eveneens worden aangepast op de nieuwe hoogten. De mechanismen die de liftkooi moesten optrekken, zouden anders te groot en te zwaar worden om bovenin het gebouw te kunnen plaatsen. 

Gelukkig was de elektrische lift al aan de vooravond van de eeuwwisseling uitgevonden. Dat kwam direct voort uit de uitvinding van de elektromotor door Nikola Tesla. Deze motor, die veel kracht kon genereren met een relatief erg compacte omvang, kon de liftkooi wel over grote afstanden omhoog verplaatsen.

 

 

Luxe cabine van een elektrische lift uit een catalogus van marktleider Otis Brothers uit 1893.

 

Italiaanse futuristen zouden de totaalbeleving van het hoge flatgebouw in de jaren voor WOI trouwens vervolmaken door de toevoeging van de glazen liftkoker van waaruit men alle bedrijvigheid kon gadeslaan.  

 

De eerste generatie wolkenkrabbers

Omdat er verschillende opvattingen heersen over het begrip 'wolkenkrabber' is het moeilijk een allereerste wolkenkrabber aan te wijzen. Dat wil echter niet zeggen dat de kandidaten talloos zijn.

Zo bouwde architect Louis Sullivan (1856-1924), behorend tot de stroming van de Chicago School, in 1891 al het 45 meter hoge Wainwright  Building in St. Louis, Missouri. Dat had een stalen constructie, wat zeer innovatief was voor die jaren. Het gebouw was niet schokkend hoog in vergelijking met reeds bestaande gebouwen, maar toch wordt Sullivan vaak aangemerkt als de 'vader van de wolkenkrabber'. Latere, veel hogere gebouwen, borduurden voort op de basisideeën die hij ontwikkelde, niet alleen op het gebied van de constructie, maar ook op die van stijl. De ramen in het Wainwright worden zowel horizontaal als verticaal benadrukt, wat typisch werd voor Sullivan. Daarmee was hij de eerste architect die (ook) de verticaliteit van het hoge gebouw wenste te accentueren in plaats van alleen de horizontale lijnen. Tevens voegde hij decoraties toe op de gevel.

 

 

Het Wainwright Building van Louis Sullivan in St Louis.

 

Anderen zien het al eerder genoemde Singer Building met zijn ruim 180 meter als eerste wolkenkrabber, wat gezien de hoogte alleszins valt te verdedigen. Het Singer Gebouw was echter primair een kantoor, het hoofdkantoor van de bekende en gelijknamige fabrikant van naaimachines. Bovendien bestond de hoogte voornamelijk uit een brede toren van slechts een kwart van het totaaloppervlak. De grondbasis van 12 verdiepingen veel groter. Een 'echte' wolkenkrabber is een multifunctioneel gebouw dat in zijn geheel zo hoog reikt.   

 

V.l.n.r.: Louis Sullivan (1895),  Daniel Burnham (1902), Ernest Flagg (1906) en Cass Gilbert (1907)

 

Het gebouw dat al meer aan die eisen voldoet en daardoor ook vaak als eerste echte wolkenkrabber wordt genoemd is het  Woolworth Building in New York. Dit werd ontworpen door architect Cass Gilbert (1859-1934), die zich specialiseerde in hoogbouw, en opgeleverd in 1913. Het gebouw was en is maar liefst 241 meter hoog en telt in totaal wel 60 verdiepingen, als zijn de zeven bovenste toren verdiepingen niet bruikbaar. Uiteindelijk is ook hier nog sprake van een basis met daarop een toren, maar met 30 verdiepingen is de basis een stuk hoger dan die van het Singer. Er waren nog steeds voornamelijk kantoren in gevestigd maar daarnaast waren er eveneens winkels, gezondheidscentra, een kapper en een restaurant. Het zou niet minder dan zeventien jaar lang het hoogste gebouw ter wereld blijven en behoort nog steeds tot de honderd hoogste gebouwen in de VS.

 

Het Woolworth Building van Cass Gilbert in New York City.  Afbeelding +/- 1913.

 

Indeling en stijl van wolkenkrabbers

Het idee van een kantoor of hotel waarin allerlei stedelijke functies waren geïntegreerd, werd na het Woolworth typisch voor wolkenkrabbers. De wolkenkrabber werd feitelijk een stad in een stad, waarin mensen moesten kunnen wonen, werken, winkelen en recreëren.

Typisch genoeg volgden architecten van wolkenkrabbers dezelfde ontwikkeling als architecten van kerken in de middeleeuwen, namelijk van de robuuste romaanse naar een meer esoterische gotische stijl. Leek de vroege hoogbouw van de Chicago School op romaanse gebouwen, de wolkenkrabbers in New York kregen een meer gotisch uiterlijk, wat al aan het Woolworth goed te zien is. De verticaliteit werd benadrukt en op de hogere verdiepingen kwamen versieringen. Ook werden er spits toelopende torenverdiepingen op de gebouwen gezet.

Een werkelijk meesterlijk voorbeeld van klassiek gedecoreerde, gotische hoogbouw is het, nog altijd onwerkelijk overkomende, Flatiron Building  (het Strijkijzergebouw, oorspronkelijk Fuller Building) van Daniel Burnham uit 1902. Met zijn 87 meter telt het niet meteen als wolkenkrabber, maar een stalen constructie heeft het wel. Architect Burnham, die eerder met het Reliance Building een topstuk uit de Chicago School had afgeleverd, doorliep persoonlijk het hele groeiproces van strak Romaans naar bijzonder Gotisch. Gezien de leeftijd van het Flatiron kan het worden gezien als trendsetter op het gebied van gotische wolkenkrabbers in New York. 

 

Het Flatiron Building van Daniel Burnham uit 1902. Ansichtkaart van fotochroom uit 1902-1905.

 

New York, de bakermat van de wolkenkrabber

New York was zijn tijd eerlijk gezegd wel vooruit met de bouw van wolkenkrabbers en dat zou nog even zo blijven. Alleen in enkele andere Amerikaanse, Britse en Australische steden verschenen ook een paar wolkenkrabbers, maar dat bleef bleekjes in vergelijking met wat New York tot stand vermocht te brengen. 

Pas ruimschoots na het einde van de Eerste Wereldoorlog, eind jaren twintig, werd het bouwen van wolkenkrabbers groots opgepakt. Toen ging het opeens rap en ontstond de wedloop over welk gebouw het hoogste ter wereld was. Deze wedloop is nog steeds in volle gang.

 

Émile Renouf - Zicht op de Brooklyn Bridge. 1889. Ook de Brooklyn Bridge (gebouwd in 1883) was een bouwkundig hoogtepunt in New York en ook hier is de gotische stijl al aanwezig.

 

 

Bronnen

  • Arnason H.H. - 'History of Modern Art. Painting, sculpture, architecture, photography.' New York 1986
  • Meidenbauer J. (red.) - 'Het grote boek van uitvindingen en ontdekkingen.' Lisse 2004 
  • Boasson D. e.a. - 'Kijk uit, om je heen. De geschiedenis van de moderne architectuur in Nederland.' Den Haag 1988
  • Wikipedia (nl.wikipedia.org) - 'Wolkenkrabber'/ 'Woolworth Building'/ 'Wainwright Building'/ 'Flatiron Building'/ 'Singer Building' (24-5-2012)
  • Wikipedia (en.wikipedia.org) - 'Singer Building' (28-2-2019)

Afbeeldingen

  • Liftcabine Otis: Wikimedia Commons / Hydraulic, electric, steam and belt elevators. (1893)
  • Wainwright Building: Wikimedia Commons / Historic American Building Survey
  • Overige: Wikimedia Commons (commons.wikimedia.org)

 

Dit artikel is gepubliceerd op 24 mei 2012 en het laatst gewijzigd op 28 februari 2019.